Jako dziedzic i posesor miasta, nie wyraził zgody na ponowne, ciasne zabudowanie St. Rynku, a już 7 i 24 sierpnia 1816r zaproponował i wyznaczył pogorzelcom parcele przy ul. Gnieźnieńskiej i ul.Szwabskiej oraz na Zielonym Rynku. Decyzję tę uzasadnił koniecznością powiększenia St. Rynku aby: zmniejszyć prawdopodobieństwo nowych pożarów, usprawnić poruszanie i korzystanie z większej powierzchni, zwłaszcza na odbywające się tam targi. Przy tej okazji informuję, że wg materiałów archiwalnych w AP w Bydgoszczy - sygn. 7270 wynika, że ten wielki pożar w Witkowie, miał miejsce w 1816r, a nie w 1817r, jak błędnie podają: „Dzieje Witkowa wyd. 2010r.” i „Witkowo-wikipedia-kalendarium” i inne lokalne publikacje oraz, że hr. Michał Wołłowicz zmarł w wieku 67 lat dnia 24.04.1817r. w Działyniu i tam pochowany. Ten pożar w 1816r, nie obejmował kościoła i budynków parafialnych, które spaliły się w pożarze 1823r. Po bezpotomnej śmierci, hr. Marianny z Działyńskich Wołłowiczowej (zmarła w 1801r), i hr. Michała Wołłowicza (zmarł w 1817r), dziedzicem Witkowa i Działynia z przyległościami został ostatecznie jego bratanek, Eustachy Wołłowicz, syn Antoniego Wołłowicza, brata Michała. Witkowo było w tym czasie (od 1815r) w pow. gnieźnieńskim, w rejencji bydgoskiej Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Za czasów hr. Eustachego Wołłowicza miały miejsce ważne, lokalne fakty: a/odnowiono i zaktualizowano prawa własności, wszystkich nieruchomości, w oparciu o „Patent Wielkiego Księstwa Poznańskiego z dnia 4 kwietnia 1817r; b/zniesiono pańszczyznę - uwłaszczono chłopów pańszczyźnianych, na mocy Ustawy uwłaszczeniowej z 8 kwietnia 1823r. oraz na mocy tzw. ”Przywileju Nadania Własności” z 26 września 1829r., i proces ten zakończono, dopiero w 1852r, tzw. segregacją (komasacją) gruntów, i od tego momentu w Witkowie, wyróżniano trzy jednostki administracyjne: 1. Witkowo miasto (dwa rynki i sąsiednie ulice); 2. Witkowo wieś słowiańska (gospodarska), obejmowało grunty i gospodarstwa, uwłaszczonych chłopów, leżące w północno-wschodniej części Witkowa, między drogą do Kołaczkowa a drogą do Dębiny; 3. Witkowo dominium, wieś szlachecka, dobra rycerskie Rittergut, należące od 1847r do hr. Zółtowskiego i obejmowało folwark, dworek i tereny położone we wschodniej, południowej, zachodniej i północno-zachodniej części Witkowa, między drogą do Debiny, a drogą do Kołaczkowa; c/budowa i konsekracja, nowego, murowanego, obecnego kościoła parafii rzymsko-katolickiej pw. św. Mikołaja Biskupa, w miejscu spalonego 1 września 1823r., drewnianego kościoła. Wieże, kaplice boczne i kruchty wybudowano na przełomie XIX/XX w.; d/ ostatecznie zlikwidowano katolicki cmentarz przykościelny, a nowy cmentarz utworzono przy ul. Cmentarnej, przy istniejącym już cmentarzu ewangelickim; e/w 1832r, wybudowano nowy, murowany - jeszcze bez wieży, kościół ewangelicki na Ziel. Rynku; f/przystąpiono do budowy nowej,murowanej synagogi, w miejscu spalonej w 1844r. W wyżej wymienionych, a także w wielu innych wydarzeniach, hr. Eustachy Wołłowicz, zarządzał bezpośrednio, lub za pośrednictwem swego teścia, Józefa Onufrego Brezę z Goraja. Hr.Eustachy Wołłowicz w1841r był deputowanym do Sejmu Prowincjonalnego WKs.Poznańskiego. W 1847r, krótko przed swoją śmiercią, Witkowo sprzedał rodzinie Zółtowskich z Niechanowa, a znacznie wcześniej, w 1826r sprzedał Działyń k. Kłecka, rodzinie H. Sprenger. Krótka genealogia rodz.Wołłowiczów w Witkowie: Hr. Michał Wołłowicz, h. Bogoria ur. ok.1750r (o. Józef m. Magdalena Michniewicz) zm. 24.04.1817r w wieku 67lat w Działyniu, ślub 18.06.1872 z hr. Marianną Działyńską (Ivoto Sułkowska) z Kościelca h.Ogończyk, (ur.1747 zm.1801r), bezdzietni. Brat hr. Michała Wołłowicza to hr. Antoni Wołłowicz h. Bogoria (ur. ok.1750r, zm. 5.11.1822 w wieku 77 lat. Mieszkał w Baranowicze i Nowogródku woj. augustowskie. Z żoną Teresą Matusiewicz h. Łabędź (ślub ok.1780r), miał dwóch synów: 1.Hr.Joachima Wołłowicza h.Bogoria, on został dziedzicem w Baranowiczach woj. augustowskie; 2.Hr. Eustachego Wołłowicza h. Bogoria (ur.1784r, zm.1847r, w wieku 63lat), w 1818r poślubił Julię Breza z Goraja, córkę Józefa Onufrego Breza, z którą mieli czworo dzieci: Antoni Stanisław Mikołaj (*1819+1852); Witold Zygmunt Julian (*1825+1975); Eustachy (junior) Józef Michał (*1828+1894); Jadwiga (*1830+1891). Działyńscy i ich rodzina, mieli swoją siedzibę w Działyniu k. Kłecka w pow. gnieźnieńskim. Pierwotna nazwa tej wioski to Pępice (Pempowice). W1741r. od Władysława Latalskiego, kupiła ją Konstancja z Kosinowskich Cielecka, żona Kazimierza Cieleckiego, starosty powidzkiego, a kolejną właścicielką została ich córka Konstancja Apolonia Marianna Cielecka, która w 1732r, poślubiła hr. Jakuba Działyńskiego. Od tego momentu wioska stała się siedzibą Działyńskich h. Ogończyk z Kościelca k. Inowrocławia i przyjęła nazwę Działyń od Działynia w pow. lipnowskim, skąd pochodził protoplasta Działyńskich tj. ”Piotr z Działynia” (zmarł w 1441r). Kolejnymi właścicielami byli: Marianna Anna Działyńska z Ks. Antonim Sułkowskim (I mąż), i z hr. Michałem Wołłowiczem (II mąż). Od 1818r właścicielem był hr. Eustachy Wołłowicz (bratanek Michała), który ok.1826r sprzedał Działyń rodzinie H. Sprengera. Zapomniana rodzina Wołłowiczów , zarządzała w Witkowie, w trudnym okresie zaboru pruskiego, praktycznie do połowy XIXw., przyczyniając się do korzystnych zmian urbanistycznych, budowlanych, społecznych, administracyjnych i porządkowych, ważnych dla tamtego okresu, a część z nich, trwa do dnia dzisiejszego.
Paweł Knast, Witkowianin z Wrocławia
